Burgers, ondernemers, zorginstellingen, woningcorporaties en vele andere organisaties nemen steeds vaker zelf het initiatief om zaken te regelen die voorheen altijd door de gemeente werden gedaan. De publieke zaak is daarmee niet langer het monopolie van de overheid, maar steeds meer een zaak van de samenleving zelf.

Dat concludeert de Denktank van de VNG in het op 29 november 2013 gepresenteerde rapport Van eerste overheid naar eerst de burger. Gemeenten moeten een nieuwe rol aannemen. Inspelen op en aansluiten bij maatschappelijke initiatieven moet voor gemeenten een kernkwaliteit worden.

De Denktank onder leiding van Rob van Gijzel (burgemeester van Eindhoven) onderzocht de drijfveren van initiatiefnemers, de drempels die zij tegenkwamen in de ontwikkeling van hun initiatieven en de betekenis van maatschappelijke initiatieven voor gemeenten. “Misschien is wel de belangrijkste ontdekking die we hebben gedaan dat wij als overheid al lang niet meer altijd als eerste aan zet zijn,” aldus Van Gijzel. “En als we het wel zijn, kunnen we dat soms maar beter laten. Best een schokkende ontdekking, want we bedoelen het zo goed, wij bestuurders, raadsleden en ambtenaren.”

Tips voor gemeenten
Gemeenten moeten dus veranderen. Klassieke reacties als “Dit past niet in het beleid” of “Dit krijgen we nooit door de raad” passen daar niet in. Van Gijzel: “Gemeenten moeten al die mensen achter maatschappelijke initiatieven de hand reiken, zodat initiatieven ruimte krijgen om te ontstaan en te bloeien.” De Denktank geeft hiervoor een aantal tips.

1. Kies een nieuwe rolopvatting die past bij de nieuwe maatschappelijke realiteit;
2. Ontwikkel een ruimere definitie van de ‘publieke zaak’ die aansluit bij de dynamiek van maatschappelijke initiatieven;
3. Geef blijk van erkenning en waardering in contacten met mensen die zich inzetten voor een maatschappelijk initiatief;
4. Stel hoge eisen aan het optreden van de gemeente, want de gemeente heeft veel invloed;
5. Benut maatschappelijke initiatieven als experimenten voor beleid;
6. Hou rekening met de specifieke uitdagingen die zich per fase van een initiatief aandienen;
7. Grijp de kansen die voortvloeien uit maatschappelijke initiatieven ten volle aan.

Over het onderzoek
De leden van de Denktank hebben verschillende initiatieven door het hele land bezocht. Deze nieuwe inzichten hebben ze gekoppeld aan hun eigen ervaringen en beelden. Hoogleraar Gabriel van den Brink heeft dit samengebracht in het rapport.